İranla Azərbaycan arasındakı gərginliyin əsas səbəbi ötən payızda Azərbaycanla Ermənistan arasında 44 günlük müharibədən sonra bölgədəki geosiyasi vəziyyətin dəyişməsidir. Müharibənin nəticəsi olaraq Azərbaycan zəfər qazandı və qanuni olaraq beynəlxalq hüquq baxımından həmişə ona məxsus olan ərazinin böyük hissəsini azad etdi.
7times.az Hafta.az-a istinadən xəbər verir ki, bu fikirləri rusiyalı politoloq, iranşünas Vladimir Sajin deyib. Onun sözlərinə görə, beynəlxalq ictimaiyyət, həm də İran bu faktı heç vaxt inkar etməmişdir. Azərbaycan Cənubi Qafqazda siyasi və hərbi vəziyyəti dəyişdi. Bunu Türkiyənin siyasi və ideoloji dəstəyi ilə etdi:
“İyunun 15 -də Şuşada Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında danışıqlar aparıldı və nəticədə iki dövlətin strateji birliyini əks etdirən – Şuşa Bəyannaməsi – iki tərəf üçün vacib sənəd imzalandı. İndi Bakı və Ankara iki hərbi və siyasi müttəfiqdir. Prezident Əliyevin o vaxt Şuşada qeyd etdiyi kimi, əvvəllər Azərbaycan və Türkiyə de-fakto müttəfiq idilərsə, bəyannamənin imzalanmasından sonra bu hal de -yure halı aldı. Bu sənəd, həmçinin, Qarabağ müharibəsindən sonra Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin 9-10 Noyabr 2020-ci il tarixli Dağlıq Qarabağ nizamlanmasına dair üçtərəfli bəyannaməni imzalaması da bölgədəki güc balansını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi.
Türkiyə tarixən İranın bölgədəki əsas rəqibi olub. Və Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərq bölgəsindəki mövqelərinin ən ciddi şəkildə möhkəmlənməsi İranın maraqlarına uyğun gələ bilməz. Tehran 44 günlük müharibə və intensivləşən Qarabağ prosesi ilə əlaqədar olaraq son nəticədə çox şey itirdi. Tehranın Qafqaz siyasəti sözün əsl mənasında fiaskoya uğradı. Müharibə zamanı İran Azərbaycanla Ermənistan arasındakı münaqişənin həllində vasitəçi olmağa cəhd etdi və müəyyən fəallıq göstərdi. Amma sonda, məlum səbəblərdən, Rusiya həll məsələsini öz əlinə aldı. Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderləri tərəfindən üçtərəfli Bəyannamənin imzalanması ilə İran mahiyyət etibarilə geri çəkildi. Təbii ki, baş verənlər İranın qüruruna zərbə oldu. Uzun müddət Fars İmperiyası təkcə Güney deyil, bütün Qafqaza nəzarət edirdi və birdən -birə indi İran kənara çəkilir və ümumiyyətlə bu ölkənin – həm siyasi, həm ideoloji, həm də iqtisadi – təsiri əhəmiyyətli dərəcədə azalır.
İran hadisənin iqtisadi aspektindən də razı deyil. Birincisi, indi Bakı İrandan Ermənistana gedən marşrutlara nəzarət edir. İkincisi və bu çox vacib bir məqamdır, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin üçtərəfli bəyanatına görə, Azərbaycanı Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirəcək Zəngəzur dəhlizi açılmalıdır. Belə bir dəhlizin yaradılması təkcə Azərbaycan üçün deyil, Türkiyə üçün də vacibdir. Çünki bu yolla Azərbaycanla quru əlaqəsi olacaq, Xəzər dənizinə, sonra isə Xəzər vasitəsilə Mərkəzi Asiya respublikalarına çıxacaq. Bunlar hamısı türkdilli ölkələrdir (Tacikistan istisna olmaqla). Və Türkiyənin bu işdəki ambisiyaları da İrandan narahatdır”.
Ekspert İranın birbaşa olaraq niyə Türkiyəni yox, Azərbaycanı hədəf seçməsinə də toxunub:
“Türkiyə İranın bütün Yaxın Şərq regionunda ənənəvi rəqibidir. Türkiyə ciddi bir gücdür, NATO üzvüdür, Şimali Atlantika İttifaqında ABŞ -dan sonra ikinci ən güclü ordusu olan bir dövlətdir. Bu səbəbdən Tehran birbaşa Türkiyəni günahlandırmaqdan qorxur. Və bütün ittihamları Azərbaycana qarşı yönəltməklə, Azərbaycan üzərindən Türkiyəyə mesaj göndərmək daha asandır. Bundan başqa, İranla Türkiyə arasında Tehranın da korlamaq istəmədiyi iqtisadi əlaqələr var.
İranın Bakı ilə bağlı iddiaları toplandığı üçün hədəf olaraq Azərbaycan seçildi. Tehran, İranın Azərbaycandakı şiə ekspansiyasında uğur qazana bilməməsinə qəzəblənir və Azərbaycanla İsrail arasındakı ipi də qıra bilmədi. Bu, onun tam uğursuzluğudur. Bütün bunlar birlikdə İranı ciddi şəkildə qıcıqlandırır. Buna görə də hədəf olaraq Azərbaycan seçildi.
Fakt budur ki, 70 -ci illərin sonlarında İranda İslam İnqilabının qələbəsindən sonra Tehran inqilabı ixrac etmək ideyasını həyata keçirəcəyinə ümid edirdi və ilk növbədə bunu Azərbaycanda etmək planlaşdırılırdı. Ancaq İranın planları uğursuz oldu. Məlumdur ki, müxtəlif mənbələrə görə İranda 82 milyon əhalidən 18-35 milyon etnik azərbaycanlı yaşayır. Bu, əhalinin kifayət qədər ciddi bir faizidir. Bildiyiniz kimi, İslamı qəbul edən azərbaycanlılar, o cümlədən Azərbaycanın özündə əsasən şiələrdir. Və Tehran inanırdı ki, Azərbaycanda İslam inqilabını ixrac etməyin heç bir problemi olmayacaq. Bu istiqamətdə xeyli işlər görülmüşdür. İslam inqilabının ixracının uğursuz olmasının səbəbi, Azərbaycan əhalisinin milli mentalitetinin dünyəvi olması, dünyəvi bir dövlət olmasıdır. İranlıların Azərbaycan əhalisinə tətbiq etməyi gözlədikləri dəyərlər Azərbaycan Respublikası xalqı tərəfindən qəbul edilməmişdir.
Amma Azərbaycanla Türkiyə arasında yaxınlaşma oldu. Azərbaycanlılar və türklər eyni etnik və dil ailəsinə mənsubdurlar və onları “Bir millət – iki dövlət” şüarı birləşdirir. Beləliklə, etno-milli faktorun İranın güvəndiyi dini faktordan daha güclü olduğu ortaya çıxdı. İranın burada da məğlub olduğu aydındır.
Bundan başqa, son vaxtlar Tehranı Bakının beynəlxalq aləmdə apardığı müstəqil siyasət çox qıcıqlandırır. Xüsusilə, Azərbaycanın İsraillə əla münasibətləri var. Və İsrail, ABŞ -la yanaşı, İran düşmənidir. Azərbaycanda bir çox İsrail şirkəti fəaliyyət göstərir. Azərbaycanla İsrail arasında ticarət dövriyyəsi kifayət qədər yüksəkdir. Və Bakı ilə Tehran arasındakı ticarətdən qat -qat yüksəkdir. Bu bir göstəricidir. İsrail və Azərbaycanın 1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərin əvvəllərindən hərbi-texniki əməkdaşlıq çərçivəsində yaxından qarşılıqlı əlaqədə olmasından belə danışmıram. Və bir çox cəhətdən, 44 günlük müharibədə Azərbaycanın qələbəsində önəmli rolu ən müasir İsrail silahları ilə təminat da oynadı. Və bu İranı qəzəbləndirir. Tehran Bakıdan İsraildən silah tədarükünü azaltmağı və hətta dayandırmağı tələb edir. Ancaq bu, əlbəttə ki, mümkün deyil. Prezident Əliyev dəfələrlə bəyan etmişdir ki, Azərbaycan xarici siyasətini özü həyata keçirir və lazım bildiyi dövlətlərlə əməkdaşlıq edir və digər ölkələrin, bu halda İranın təzyiqi altında əyilməyəcək”.
Follow @7timesaz